این یادداشت‌ها بر اساس مطالعۀ سه کتاب

Sapiens

Homo Deus

۲۱Lessons for the 21^st Century

به زبان انگلیسی و  بررسی دهها سخنرانی یووال نوح هراری در محافل مختلف تهیه شده است.

 یووال نوح هراری، در دانشگاه عبری اورشلیم به دانشجویان دورۀ لیسانس، تاریخ مقدماتی درس می­‌دهد. کتاب «انسان خردمند» Sapiens  او، اولین بار به زبان عبری در سال ۲۰۱۱ منتشر شده و نخستین ترجمۀ انگلیسی آن در سال ۲۰۱۴ انتشار یافته و از آن زمان به شدت مشهور و پرفروش شده است. «انسان خردمند» را کسانی مانند باراک اوباما، بیل گِیتس، ناتالی پورتمن «هنرپیشه اسرائیلی-آمریکایی»، کریستین لاگارد (رئیس صندوق بین المللی پول) و دیگرانی از این دست توصیه و معرفی کرده­ و ستوده‌اند؛ روسای شرکت­های بزرگ تجاری، اتاق فکر گوگل و دیگر غولهای نرم‌افزاری و شخصیت­های سیاسی حامی بازار آزاد نظیر برگزار کنندگان اجلاس اقتصادی داووس. به نظر می‌­رسد نبوغ اصلی هراری، در خلاصه و ساده کردن مفاهیم پیچیده، ترتیب دادن نوعی روایت جذاب و بازتاب دادن روح زمانه است.

با خواندن کتاب «انسان خردمند»، این برداشت ایجاد می‌شود که گذشته تاریخی‌ای که هراری با شتاب نقل می­‌کند، بیشتر با آن هدف صورت بندی شده که به زمان حال برسد و سپس پیشگویی­‌هایی درباره آینده بکند.

مهم‌ترین و اصلی‌ترین پیشگویی او درباره آینده، پایان لیبرال-دموکراسی است به این صورت که او لیبرال-دموکراسی را صورتِ دیگری از مذاهب، باور­ها یا داستان­های جمعی انسان­ها توصیف می­‌کند که برای مدتی در قرن بیستم ظاهراً مورد قبول همگان قرار گرفت و در خلأ مذاهب کلاسیک مانند یک چسب اجزای بسیاری جوامع را بهم پیوند داد.

اما ببینیم هراری لیبرال-دموکراسی Liberal Democracy را چگونه معرفی می‌کند:

لیبرالیزم یا نام کامل‌تر آن «لیبرال-اومانیزم»، Liberal Humanism انسان‌گراییِ آزادیخواهانه، بر پایه شأن و اصالت فرد (ونه خدا) بنا شده است. واژه Individual  «فرد» به معنای تقسیم ناپذیر، مبنای تفکر لیبرال-اومانیزم است به این معنی که هر انسان یک فَرّه انسانی یا یک گوهر وجودی پاک، اصیل و تقسیم ناپذیر دارد و این گوهر مبنا، مبداء و مرجع قضاوت است و ورای نژاد، مذهب، ملیّت و گرایش جنسی قرار می‌گیرد. در پایان قرن ۱۹، تمام طول قرن ۲۰ و ابتدای قرن ۲۱ این تفکر  حاکم شد که انسان باید بر اساس فردیّت خود به استقلال تصمیم بگیرد. از این رو روح زمانۀ ما توصیه می­‌کند که هر کس کار مورد علاقه خود را انتخاب کند، درعشق به دنبال آنچه که حس می­کند درست است برود، در رای دادن و انتخابات نام آن کس را که صحیح می­‌پندارد به صندوق بیندازد. در اقتصاد هم، ترجمه لیبرال-اومانیزم چنین است: «همیشه حق با مشتری است.» بنابراین شرکتهای تجاری برآمده از لیبرال دموکراسی همیشه به دنبال آن هستند که با بدست آوردن دل مشتری، سود خود را بیشتر کنند، مثلاً به تازگی ویاگرا برای زنان نیز تولید شده است با وجود آنکه داده‌های پزشکی به هیچ عنوان اثربخشی آن را در مورد زنان تأیید نکرده‌اند اما تقاضای نیمی از بازار را نمی‌توان نادیده گرفت.

از دید هراری گسترش و پیشرفت علم در قرن ۲۱ نهایتاً به این افسانۀ گوهر وجودیِ منفرد، مستقل و شریف در انسان­ها خاتمه می‌دهد! بیوشیمی و تصویربرداری مغز (به زعم هراری) به ما می‌گوید که ارادۀ آزاد بی‌معنی است، پس تصور آن گوهر اصیلِ فردی هم کاملاً بی‌معنی است. انسان حیوانی است مانند بقیه حیوانات و همۀ حیوانات به نوعی ماشین هستند.

هراری می‌گوید، در حال پی بردن به این هستیم که جایگاه یگانه‌­ای برای انسان قابل تصور نیست و چیزی به نام اختیار وجود ندارد، دستگاه­های پیچیده تصویر برداری و اسکن مغز از جمله fMRI ( اِم آر آیِ عملکردی) نشان می­‌دهند که تا یک دقیقه قبل از این که فرد اعلام کند که در مورد مساله­‌ای تصمیم گرفته است، مناطقی در مغز فعال می‌­شوند و بنابراین، هر تصمیم انسان، مدتی پس از آنکه بطور مکانیکی گرفته شد، تازه به سطح هوشیاری و خود آگاهی می‌­رسد.

در زمینۀ لیبرال-اومانیزم، هراری پس از آنکه این مکتب را برآمده از عصر روشنگری، انقلاب صنعتی، فلسفۀ نوین و غروب مذاهب کلاسیک می‌­داند، به این می‌­پردازد که سه مذهب بزرگ و نوین قرن بیستم، شامل فاشیسم، کمونیسم، و لیبرالیسم، یک به یک از صحنه خارج شده‌اند. نخست فاشیسم تا پیش از جنگ جهانی دوم، سپس کمونیسم در دوره جنگ سرد و در نهایت با فروپاشی شوروی، لیبرالیسم بی رقیب ماند. آخرین پیشگوی غرب قبل از هراری، «فرانسیس فوکویاما» وعده داده بود لیبرال دموکراسی بر همۀ جهان حاکم می‌شود اما نشد!

 آنچه در نهایت (از دید هراری) لیبرالیسم را از صحنه خارج کرده و می‌کند، پیشرفت علم و تکنولوژی و توسعه هوش مصنوعی است. به عقیده هراری موجودات زنده چیزی بیشتر از آلگوریتم­های پیش‌بینی شانس بقا و آلگوریتمهای پیش‌بینی شانس تولید مثل نیستند. از این رو، آلگوریتم­های مهندسی شدۀ مثلاً گوگل که بر اساس حجم بالای دیتا و اصول ریاضی طراحی شده باشند، می‌­توانند کاملاً جایگزین آنها شوند. این مساله، دموکراسی و رأی‌گیری و اساساً هر گونه انتخاب را کاملاً بی‌معنا می­‌کند و از این رو پیشرفت علم و تکنولوژی پایان لیبرال-دموکراسی را رقم خواهد زد.

هراری همچنین فجایع زیست محیطی را مبنا قرار می‌­دهد برای آنکه ادعا کند بشر لازم است به سوی حکومت جهانی حرکت کند زیرا مشکلات عمدۀ سیاره زمین (گرمایش زمین و بحرانهای اتمی) اکنون با حکومت­های ملی و محلی قابل حل نیستند. در یک کلام هراری پیشگویی است که نسخۀ به روز شدۀ ویرانشهر جرج اوروِل و آلدوس هاکسلی را وعده می‌دهد اما سعی می‌کند آن را سیر طبیعی تاریخ و نوعی جبر علمی و فناورانه معرفی کند و گاه می‌گوید این چه‌بسا ناخوشایند هم نباشد! در مقالۀ بعدی من به این خواهم پرداخت که این قرائت خطی از تاریخ چه سابقه‌ای دارد و پیش از هراری چه کسانی  این خوانشها را مطرح کرده و مبنا قرار داده‌اند.

 اگر کتاب «انسان خردمند» حداقل ظاهراً به گذشته می‌­پردازد، کتاب Homo Deus یا «انسانِ خدا گونه» دیگر رسماً یک کتاب پیشگویی است و به آینده انسان می­‌پردازد. کتاب سوم او: «۲۱ درس برای قرن ۲۱» به قول خود او قرار است به زمان حال بپردازد. اما عمدۀ مضمون هر سه کتاب و مجموعه سخنرانی‌های هراری کاملا درهم تنیده و معطوف است به مسالۀ هوش مصنوعی، طرح موجودات زنده به عنوان آلگوریتم داده‌ها، تبیین مکتب «دیتائیزم» Dataism، وعدۀ جایگزینی انسان (حداقل طبقه حاکم) با سایبورگ­ها (تلفیقی از تکنولوژی داده‌ها و اعضای زیستیِ تقویت شده» و مذاهب تکنولوژیک یا تکنورلیجنTechno Religion.

کتاب «انسان خردمند» با معرفی حیوانی به نام  Homo Sapiensشروع می‌شود: گونه Sapiens تنها گونه زنده و باقی از جنس Homo است. روایت غالب آن است که این گونه، همۀ پسرعموهای خود از جمله H.Neanderthalis  و H.Erectus را نابود کرده است. هراری روایت جایگزینی هم مطرح می‌کند که در آن امتزاج گونه‌ها صورت گرفته و بنابراین هر نژاد فعلی انسان به یکی از گونه‌های پیشین قابل انتساب است. مثلاً ساکنان فعلی خاورمیانه و اروپا درصدی از ژنهای نِئاندِرتال را در خود دارند، موجوداتی کوتاه قدتر، با پوست روشن‌تر، استخوانهای درشت‌تر، مغز بزرگ‌تر اما قدرت همکاری و سازماندهی اجتماعی کمتر. اما هراری این بحث را ناتمام می‌گذارد با این عنوان که می‌تواند به یک بمب سیاسی منتهی و احتمالاً مبنایی برای یک نژادپرستی نوین شود. مشخص نیست که اصلاً چرا در کتابی که قرار است مروری سریع و کلی بر همۀ تاریخ باشد، این نظریۀ فرعی را مطرح کرده و سپس رها می‌کند.

در سرتاسر کتاب «انسان خردمند» هراری انتقاد­های تندی به مذهب به ویژه یکتاپرستی دارد. در میان مذاهب، او پاگانیزم و چند خدایی را با این عنوان که “دموکراتیک‌تر” بوده‌اند، به یکتاپرستی ترجیح می‌دهد. نکتۀ جالب آن است که بیشتر این انتقاد­ها و کنایه‌ها مسیحیت را هدف می­‌گیرد و سپس تا حدودی اسلام، اما در مورد دین سرزمین او به ندرت چیزی می­‌شنویم. شاید در تمام کتاب «انسان خردمند»، چهار خط در مورد یهودیت نوشته شده باشد. در زمینه یکتاپرستی، هراری به یهودیت که می‌رسد با این عنوان که چون این دین رسالت جهانی نداشته و خود را به دیگران «تحمیل» نکرده و یک «دین بسته» است، آن را تبرئه می‌کند!  همینطور در مورد دین زردشتی به نظر می‌رسد هراری با اعراب هم‌نظر است که این یک دین یکتاپرستانه نیست. در توضیحی که هراری دربارۀ دین زردشتی می‌دهد (به مراتب مفصل‌تر از یهودیت)، اهورا مزدا و اهریمن را دارای جایگاه و مرتبۀ برابر معرفی می‌کند و بنابراین دین زردشتی را در ردیف ادیان دوگانه‌پرست قرار می‌دهد.

در یکی از سخنرانی­‌های معرفی کتاب، به طور جالبی هراری داستان آفرینش در «سِفر تکوین» از عهد عتیق را به مسیحیت نسبت می‌­دهد!

البته در کتاب بعدی او «انسان خداگونه» Homo Deus، و سخنرانی‌های جدیدترش در مورد یهودیت و انتقاد به سنتها و افسانه‌­های یهودی، و حتی رویکرد فعلی اسرائیل کمی بیشتر می‌­شنویم. شاید علت آن باشد که دیدگاههای او به مذهب پس از انتشار کتاب اول پرسش برانگیز شده است.

در هر سه کتاب و سخنرانی‌های هراری به هم‌پوشانی بسیار زیاد و حجم قابل توجهی از مطالب تکراری بر می­‌خوریم. مثلاً تقریباً در تمام سخنرانی‌ها هراری تکرار می‌کند که برای اولین بار در طول تاریخ، خطر قحطی، جنگ و طاعون از سر انسانها گذشته است و عده بیشتری از پرخوری می‌میرند تا گرسنگی. این عقیده مانند بسیاری دیگر از اندیشه‌های کتاب جای بررسی دارد که تا چه حد بر اساس چند دهه صلح و رفاه نسبی می توان درباره تمام تاریخ حکم داد و ادعا کرد وارد دوران جدیدی شده‌ایم. از وحشیانه‌ترین جنگ تاریخ تنها هفت دهه می‌گذرد و حال آنکه روایت هراری از تاریخ، حداقل هفتادهزار سال را در بر می‌گیرد. 

اما پس از آنکه گونۀ انسان خردمند، این میمون باهوش (به طور فرضی) بر دیگر گونه‌های این جنس از جمله نئاندرتالها و هومو اِرکتوس غالب شد، چه اتفاقی افتاد؟  در یادداشت بعدی این بحث را پیگیری می‌کنم.

نویسنده: دکتر ایمان فانی

لطفا در نقل تمام یا بخشی از مطالب، لینک مستقیم منبع و نام نویسنده را ذکر کنید.

بخش دوم نقد و بررسی کتابهای هراری