کرم شب‌تاب، فلسفه ذن و شعر هایکو

این ویدیو از مدرسه زندگی آلن دوباتن با الهام از کرم شب‌تاب در فلسفه ذن و شعر هایکوی ژاپنی به مساله میرایی انسان و کوتاهی عمر می‌پردازد.

لینک موسسه مدرسه زندگی THE SCHOOL OF LIFE

یکی از موجودات عجیبِ طبیعت کرم شب‌تاب است. یک سوسک نرم که نور زرد گرمی از انتهای شکمش ساطع می‌کند. معمولاً موقع غروب و برای اینکه جفت یا شکارش را جذب کند. در اروپا و آمریکای شمالی نادرند ولی در ژاپن زیاد دیده می‌شوند و به‌شان می‌گویند هوتارو. هوتاروها در ماه آخر بهار و‌ اول تابستان از هر موقعی بیشترند و دور و بر رودخانه‌ها و دریاچه‌ها به صورت گروهی دیده می‌شوند.

نور درخشندۀ کرم شب‌تاب چنان افسونگر است که ژاپنی‌ها جشن کرم شب‌تاب برگزار می‌کنند. به آن می‌گویند هوتارو ماتسوری و رقصشان را تماشا می‌کنند. اما در ژاپن چیز عجیب‌تری دربارۀ هوتارو اتفاق افتاده است. کرم شب‌تاب به فلسفه نفوذ کرده است. قرن‌هاست که در بودیسم مکتب ذن، شاعران و فلاسفه متوجه چیزی شده‌اند ــ دو واژۀ شاعر و فیلسوف در ژاپن به راحتی به عنوان جایگزین یکدیگر استفاده می‌شوند ــ آن‌ها متوجه شده‌اند که یک مفهوم اساسی مکتب ذن و کرم شب‌تاب با هم تناسب دارند: کوتاهی عمر. مکتب ذن گذار و فانی بودن را سوگوارانه و تراژیک تعبیر نمی‌کند بلکه می‌گوید اگر با وقار محو و ناپدید شویم، به روشنی‌یافتگی و تعادل با جوهر طبیعت می‌رسیم.

در فلسفۀ ذن کرم شب‌تاب نماد اعلای گذرا بودن به معنای مثبت کلمه است. فصل کوتاهی دارد. تابشی در اوج تابستان. نوری کوچک و لرزان. کرم‌های شب‌تاب هم خیلی ظریف‌اند هم اگر تعدادشان زیاد باشد به طرز خیره‌کننده‌ای زیبا. در شب یک چمنزار یا جنگلِ کاج. تمثیل تلخی‌اند از زندگی خود ما. اینکه مضامین مهم فلسفه را از طبیعت بگیریم کاری است که مکتب ذن همواره انجام می‌دهد. مثلاً ساقۀ بامبو نماد انعطاف و استقامت، آب نماد قدرتی شکیبا، سایندۀ سنگ‌ها و شکوفه‌های گیلاس نماد خلسه‌ای فروتنانه.

ذن همواره اندیشه‌اش را با چیزهایی پیوند می‌زند که ممکن است در ابتدا جزئی به نظر بیایند. ذن می‌خواهد از معمولی‌ترین‌ها و جلوی چشم‌ترین چیزها استفاده کند تا از حقایق فراگیر جدا نشویم. شاعر بزرگ قرن هفدهم ماتسو باشو پوچی روزمره و آرزوهای خودخواهانه را کنار می‌زند به این امید که با پرداختن به این موجود کوچک با عمر کوتاهش، ما را به یاد فانی بودن خودمان بیندازد.

می‌افتد از ساقه‌ای علف

کرم شب‌تاب

تا بپرد

برای بودیسم ذن، کرم شب‌تاب به بهترین شکل بر بال‌های ظریفش این اندیشه‌ها را حمل می‌کند: در برابر راز و قدرت نظمِ طبیعت تنها یک تسلیم باوقار برازندۀ ماست.

کویاباشی اِسا راهب بودایی قرن هجدهم و استاد هایکو، ۲۳۰ شعر دربارۀ کرم شب‌تاب سروده است. در یکی از ستایش شده‌ترین این اشعار زمان را متوقف می‌کند تا گذار زمان را در درون خودمان حس کنیم.

شب‌تاب‌ها می‌درخشند

و حتی دهانِ غوک باز مانده است

این یک لحظۀ کوچک اشراق است. به آن می‌گویند ساتوری. قورباغه هم مثل شاعرِ ما از نور شجاعانۀ کرم شب‌تاب حیرت کرده و دهانش باز مانده است. حق این است که ما هم شگفت‌زده شویم، بترسیم، شکرگزار باشیم و درنهایت به وجد بیاییم که چند دمِ کوتاه به ما داده شده است که در آن نگاه کنیم و سعی کنیم معنایی برای وجودمان بیابیم. در جهانی رازآلود به قدمت  13/8 میلیارد سال.

ترجمه: دکتر ایمان فانی

ویراستار: الهام نوبخت

مطالب مرتبط:

مکتب ذن و سبک ادبی هایکو

کینزوگی فلسفه مرمت زندگی‌های شکسته

نمونه شعرهای مجموعه ضدنور

فلسفه ذن و مراسم چای ژاپنی