شناخت عوامل خطرو پیشگیری از سرطان مری:       

اجازه دهید ابتدا فهرست‌وار به همۀ راههای پیشگیری از سرطان دردناک، پرخرج و اغلب کشندۀ مِری اشاره کنیم و سپس برای کسانی که وقت و علاقۀ بیشتری دارند، به مستندات علمی این توصیه‌ها بپردازیم. بسیاری از این توصیه‌ها برای سلامت عمومی و پیشگیری از دیگر سرطانها هم کاربرد دارند.

توجه: این مقالات صرفاً جهت آگاه‌سازی تهیه شده‌اند و به منزلۀ تجویز و دستور پزشکی نیستند، شرایط ویژه شما بستگی به ده‌ها عامل از جمله سن، جنس، سابقه دارویی و سوابق پیشین پزشکی دارد بنابراین درباره شروع یا قطع هر دارو و هر تصمیم عمدۀ حوزۀ سلامت حتماً با پزشک معالج خود (که نزدش پرونده دارید)، مشورت کنید.

پیشگیری، سهل و ممتنع است، سهل است اگر بخواهیم و در خود، خانواده وجامعه فرهنگ‌سازی کنیم:

برخی از عوامل خطر سرطان مری شامل سیگار، الکل، چاقی و ترش کردن مزمن و طولانی مدت هستند.

1-ترک هر نوع اعتیاد: از سیگار تا مواد مخدر.

2-کاهش مصرف نیترات ونیتریت: فست فودها و کنسروها غنی از موادی به نام نیترات ونیتریت‌اند از مصرف آنها خوداری کنید وتسلیم عطر وبوی آنها نشوید. دلایل آسیب‌رسانی نیترات و نیتریت در ادامه توضیح داده شده است.

3-چاقی عامل ریفلاکس(ترش کردن): بالغین اغلب به وعده شام احتیاج ندارند واگر مصرف می‌کنند باید به مقدار کم وزود مصرف شود وبین شام وخواب 4ساعت فاصله بگذارند. ریفلاکس با معده پر وحالت درازکش تشدید می‌شود.

4-اجتناب از مواد تشدید کننده ریفلاکس:  مثل غذای چرب، نوشابه‌ها، ترشی وشورها (حاوی نیترات ،نیتریت ونیتروزآمین)، ادویه های تند والکل

5-غلات را باسبوس مصرف کنید: نان  سبوس‌دار وسبوس غلاّت اثر مخرب نیتروزامین را مهارودرعین حا‌ل باداشتن سلنیوم به پیشگیری ازسرطان مری ومعده کمک می‌کنند. آجیل‌ها (گردو، بادام، پسته، فندق و تخمه‌های تازه و بو نداده یا شور نشده) وغذاهای دریایی غنی از سلنیوم هستند وخاصیت پیشگیری کنندگی از سرطان مری دارند.

6-مصرف میوه وسبزی تازه: حاوی ویتامین  ث  هستند  وبعنوان آنتی اکسیدان اثرات مخرب نیتروزامین ونیتریت راخنثی می‌کنند. میوه‌ها و محصولات جالیزی مثلا طالبی که کودهای نیتراته زیادی برای آنها صرف شده، باعث تشدید ریفلاکس می‌شوند، بنابراین اگر توانش را دارید از میوه‌هایی استفاده کنید که کودشیمیایی برای آنها بکار نرفته است.

7-اسید فولیک: و فولات که در سبزیجات تازه ومیوه ها وجود دارد خاصیت ضد سرطانی دارد.

8-عدم مصرف داروهای تشدید کننده ریفلاکس: وزن خود را کنترل کنید + ترک دخانیات + ورزش تا نیازمند داروهای قلبی-عروقی، فشارخون، ریوی وضد افسردگی نشوید که گاه تشدید کننده ریفلاکس هستند. یکی از داروهایی که ریفلاکس را بشدت بالا می‌برد ویاگرا و داروهای هم خانواده آن است که برای بهبود عملکرد جنسی در مردان بکار می‌رود.

9-مصرف کمتر گوشت قرمز بخصوص گوشت دامپروری‌های صنعتی که مملو از نیترات است وهنگام  سرخ کردن و کباب کردن می‌تواند  تبدیل به ترکیبات نیتروزامین شود که سرطانزا است.

10-چای را تازه دم، کمرنگ و ولرم یا خنک بنوشید نه پر رنگ و داغ و لب سوز!

11-ازکپک زدن آبغوره‌ها وسرکه‌ها و ترشی ها حتی الامکان جلوگیری کنید و اگر اتفاق افتاد، حتماً تمام آن را دور بریزید! گرفتن کپک روی آن کفایت نمی‌کند.

12-ازمصرف سبزیجات وادویه‌های خشک وکهنه خوداری وآنها را در جای سرد وخشک نگهداری کنید.

13-مصرف ویتامین و مکملهای د ، ث، اسید فولیک، کلسیم، روی، باندازه نیاز به پیشگیری از سرطانها کمک می‌کنند.

میوه‌ها و سبزیجات تازه برای پیشگیری از بیشتر سرطانها توصیه شده‌اند.

و اما سرطان مری و مستندات علمی توصیه‌های فوق:

در ایران، شايع‌ترين سرطان‌ها شامل پستان، پروستات، معده، روده بزرگ، لوسمی، مثانه، حنجره وریه هستند. آمارثبت سرطان درایران هنوز خیلی دقیق نیست ولی منبع اطلاعاتی معتبر مبتنی بر جمعیت که طی سالیان گذشته اطلاعات را جمع­‌آوری و تحلیل کرده است، مرکز ثبت سرطان جمعیتی استان گلستان است که اطلاعات آن نشان می‌دهد بروز کلی سرطان مری از سال ۱۹۷۰ تا سال ۲۰۱۰ روند کاهشی داشته ­است. محققان دلیل این کاهش را به بهبود کلی شرایط  اقتصادی-اجتماعی در این منطقه نسبت می­‌دهند. برای پیشگیری از هر بیماری باید اول علت، آسیب‌شناسی وعوامل مستعد کننده آن را شناخت، تا بتوان با تغییر رفتار، اصلاح الگوی تغذیه و غیره از آن پیشگیری کرد وسرطان مری هم از این امرمستثنی نیست . سالانه حدود پانصد هزار نفر در جهان وحدود شش هزارنفر در ایران از سرطان مری فوت می‌کنند.

انواع سرطان مری:

سرطانهای شایع مری دو دسته‌اند:

1-دستۀ اول آنهایی که از مخاط پوششی سنگفرشی دوسوم فوقانی لوله مری منشاء می‌گیرند(اسکوآموس سِل کارسینوما). اساساً بیش از60% سرطانهای مری را تشکیل می‌دهد. تا پایان قرن بیستم بیش از 90% سرطانهای مری از این نوع بودند. در این مقاله صرفاً برای سادگی، از این پس آن را سرطان «بالای مری» خواهیم نامید.

2-سرطان بامنشاء مخاط استوانه‌ای یک سوم تحتانی مری (آدنوکارسینومای مری) که از مخاط پوششیِ آسیب دیده واستوانه‌ای محل اتصال مری به معده منشاء می‌گیرد. باشیوع چاقی، تغییر الگوی غذایی وشیوع بالای ریفلاکس (تُرش کردن) وایجاد تغییراتی در پوشش مری به نام «مری بارِت»، شیوع این نوع سرطان در حال افزایش است وبه طور میانگین حدود 40% سرطانهای مری درجهان را تشکیل می‌دهد. در این مقاله صرفاً برای سادگی، از این پس آن را سرطان «پایین مری» خواهیم نامید.

شیوع در جهان: سرطان بالای مری درکمربندی از شمال ایران تا چین بیشترین شیوع را دارد ودراین منطقه شیوع آن 16 برابر اروپا وآمریکا است.

 درآمریکا سرطان پایین مری بیشترشایع است. در طبقات کم درآمد اجتماعی-اقتصادی شیوع 29 در صد هزارنفر ودر طبقات مرفه شیوع 3تا 4 در صد هزار نفردارد. بنظر می‌رسد این تفاوت میان فقیر و غنی در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران نیزمصداق دارد.

سرطان مری در مردان پس از سرطان پروستات، معده وروده بزرگ چهارمين سرطان شایع و درزنان پس از سرطان پستان ، معده وروده بزرگ قرار دارد. در ايران نوع سرطان بالای مری شایع‌تربوده است اما چنانچه گفته شد طی دهه‌های اخیر روند کاهشی پیدا کرده و برعکس، سرطان انتهای تحتانی مری به تدريج با تغییر الگوی تغذیه و رفتارمردم در حال افزايش است!

مهمترین عوامل خطر سرطان مری:

1-نوع بالای مری:

-سیگار: مصرف سیگار، تریاک، قلیان و پیپ نه تنها مهم‌ترین عامل زمینه‌ساز سرطان مری در همه جهان شناخته می‌شود بلکه مهم‌ترین ریسک فاکتور سرطان سروگردن وریه نیز محسوب می‌شود. درواقع دخانیات بطور کلی پرهزینه‌ترین کالایی است که سرمایه اقتصادی وانسانی کشوررا به باد می‌دهد. بیشترین هزینه را با بیماریهای قلبی، ریوی، گوارشی وسرطانها بر نظام سلامت جامعه تحمیل می‌کند و توجه بیشتر سیاستمداران را می‌طلبد.

 -الکل : دومین فاکتور زمینه ساز سرطان بالای  مری است، که بصورت زیرزمینی درایران مصرف می‌شود وچون بسیاری از آنها درمنازل بدون نظارت اداره بهداشت مواد غذای تولید می‌شود، می‌تواند علاوه بر ضرر خود الکل به سموم قارچها ومشتقات نیتریت نیزآلوده باشند که خود یکی دیگر از ریسک فاکتورهای مستقل برای سرطان پایین مِری محسوب می‌شوند واثر افزایش دهنده بر روی دیگر عوامل خطر دارند. الکل بخصوص با غلظتهای بالا اثر بارزتری در ایجاد سرطان مری دارد و با سیگار و سایر دخانیات اثر هم‌افزایی Synergistic دارد.

فاکتورها ی تغذیه ای:

نیتروزامین: یک مشتق نیتراته است که خاصیت سرطان‌زایی آن  بخصوص در ایجاد سرطانهای مری ومعده محرز شده است واز طریق آسیب زدن به DNA  سلولهای مخاط مری زمینۀ جهش (موتاسیون ) وسرطان‌زائی را فراهم می‌کند.

نیترات مواد غذایی توسط باکتریها درصورت ماندن تبدیل به نیتریت می شود ونیتریت درمحیط توسط قارچها وباکتریها تبدیل به نیتروزامین می‌شود. ترشی‌های سنتی در ایران، ماهی دودی، شراب انداختن به روش سنتی، آبغوره‌های سنتی کپک زده وخشک کردن ونگهداری سبزی‌ها وادویه اگر سریع وکامل خشک نشوند باعث رشد قارچ و باکتریها می‌شوند ومی‌توانند آلوده به آفلاتوکسین ها ونیتروزامین باشند.

سموم ترشح شده از قارچها نقش موتاژن (ایجاد کننده جهش ژنتیکی) در سلولهای مخاط مری دارند.

جویدن برگ ناس:  که در بخشهایی از شمال شرق ایران، افغانستان و بخشهایی از آسیا در جوامع روستایی مرسوم است، به‌عنوان یک فاکتورمستعد کننده سرطان مطرح است.

مصرف چای داغ: بخصوص افراد معتاد آن‌ راغلیظ و لب سوز باحرارت بالای 60 درجه سانتیگراد می‌نوشند که به‌عنوان یک عامل سرطان لب، دهان و قسمت بالای مری در ایران شناخته می‌شود.

گوشت قرمز: پرورش دام به‌روش صنعتی در دنیا؛ گوشتها حاوی مقدار زیادی نیترات است که در گوشتهای فرآوری شده ( سوسیس ، کالباس و…) تبدیل به نیتریت می‌شوند ودر سرخ کردن یا کباب کردن به نیتروزآمین تبدیل می‌شود و به‌عنوان عامل سرطان مخصوصاً پایین مری ومعده شناخته می‌شود.

کمبود سلنیوم: ریسک سرطان مری را افزایش می‌دهد وتأمین سلنیوم میزان بروز آنرا کاهش می‌دهد.

سلنیوم در گردو، بادام، تخمه آفتاب گردان، جگر وماهی یافت می‌شود. همه این اقلام بهتر است تازه و فرآوری نشده (دودی نشده، بونداده، شور نشده و …) مصرف شود.

آجیلها را شور نشده و بونداده مصرف کنید.

کمبود اسید فولیک: تأمین فولات ریسک سرطان ناحیه بالای مری را کاهش می‌دهد. منبع غنی آن سبزیجات تازه است.

آشالازی:  در بیمارانی که سابقه طولانی مدت آشالازی (تنگی عملکردی قسمت تحتانی مری) دارند ریسک سرطان بالا و پایین مری افزایش می‌یابد.

ویروس پاپیلومای انسانی: بخصوص سِروتیپ 16 و18آن، ریسک سرطان بالای مری را افزایش می‌دهد. این ویروس از طریق سکس دهانی به مری منتقل می‌شود وعامل سرطان دهانه رحم در بانوان است. واکسن آن وجود دارد وتوصیه می‌شود دختران در سنین بلوغ واکسینه شوند.

تیلوز: یک بیماری ارثی با هیپر کراتوز (لایه لایه شدن و شاخی شدن) پوست کف دست وپا ومخاط مری همراه است و زمینه ساز سرطان بالای مری است.

اَلِندرونات : دارویی که برای درمان پوکی استخوان در خانمها مصرف می‌شود، کریستالهای آن درسلولهای سرطان بالای مری دیده شده وبه نظر می‌رسد ریسک تومور را افزایش می‌دهد. بنابراین در بیمارانی که زمینه ترش کردن مکرر(رفلاکس) ومری بارت دارند، باید مصرف نشود.

سابقه جراحی معده: برداشتن بخشی ازمعده با جراحی، ریسک سرطان بالای مری را افزایش می‌دهد. شاید دلیل آن وجود ریسک فاکتورهای مشترک بین تومورهای معده ومری است که در فرد مبتلا به تومور معده وجود دارد.

سابقه تومورهای سروگردن: بعلت ریسکهای  مشترک این تومورها

2-سرطان پایین مری:

درنیمه اول قرن بیستم سرطان بالای مری 90% تومورهای مری را در جهان  تشکیل می‌داد ولی به‌تدریج درغرب و ایران شیوع آن کاهش یافته ودر چهار دهه گذشته  شیوع سرطان پایین مری وتومور ناحیه اتصال مری به معده افزایش یافته است. به نظر می‌رسد مهمترین عامل آن تغییرالگوی تغذیه و بهداشت، توسعه استفاده از یخچال وفریزر ، سبزی ومیوه های تازه، کاهش مصرف دخانیات باشد . شیوع سرطان پایین مری  بر عکس در میان سفید پوستان با شرایط اجتماعی واقتصادی بهتر، بیشتر است ودر مردان 8 برابر زنان است.

ریسک فاکتور‌های سرطان پایین مری:

شامل سیگار، افزایش وزن با نمایه توده بدنی BMI  بالای 25(در رژیم غذایی توضیح داده شده)، ریفلاکس مزمن مری به معده، تغییر الگوی غذایی و شیوع مصرف فست فود‌ها که حاوی مقدار زیادی نیترات ونیتریت هستند، شیوع مصرف نوشابه‌ها وغذا‌های چرب، تند و ترش انواع چاشنی‌های شور  که شیوع ریفلاکس مزمن وایجاد مری بارِت را افزایش می‌دهند. کاهش مصرف سبزی ومیوه های تازه.

چاقی یک ریسک فاکتور غیر مستقیم است چون شانس ریفلاکس اسید ومری بارت راافزایش می‌دهد.

ریفلاکس یا ترش کردن مزمن: مهم‌ترین ریسک فاکتور آدنوکارسینومای مری شناخته شده است. ریفلاکس مزمن عامل تغییر مخاط سنگفرشی مری به مری بارت (سلولهای استوانه‌ای شکل) است. ریسک بروز تومور آدنوکارسینومای مری (سرطان پایین مری) در کسانی‌ که  سابقه ریفلاکس شدید مزمن ومری بارِت دارند نسبت به کسانی که این ضایعه را ندارند تا 43 برابر بیشتر گزارش شده است. وجود مری بارت   30برابر ریسک بروز سرطان را نسبت به جمعیت معمول افزایش می‌دهد. مری بارت معمولا بعد از 55سالگی بروز می‌کند وریسک آن در مردان دوبرابر زنان است.

مری بارت دونوع است ،1-با طول کوتاه   2-باطول بلند 

میزان بروز آسیب سلولی وریسک بروزسرطان در چند مطالعه در نوع کوتاه 8-4% و در نوع بلند 31-8% ارزیابی شده است. بطور کلی مطالعات وسیع نشان داده بیمارانی که حداقل دوبار در هفته ترش کردن را تجربه می‌کنند تا 5 برابر و آنهایی که روزانه ریفلاکس دارند 5/7برابر جمعیت معمولی ریسک بروز آدنوکارسینومای مری دارند. بنا‌براین غربالگری و بیماریابی برای مری بارِت و سرطان برای کسانی که ریفلاکس مزمن دارند، توصیه می‌شود.

سزطان مری انواع گوناگون دارد که نواحی مختلفی از مری را درگیر می‌کند.

فاکتور رشد مخاطی: در بیمارانی که این عامل بیوشیمیایی در سرم آنها بالاست بخصوص در زمینه مری بارت، ریسک آدنوکاسینوما افزایش می‌یابد.

 هلیکوباکتر پیلوری: در محل اتصال مری به معده ودرزمینه التهاب مزمن معده می‌تواند عامل ایجاد آسیب دائمی به سلولها و زمینه سرطان این ناحیه شود.

داروها : داروهایی که قدرت انقباضی اسفنکتر مری را کاهش می‌دهند، می‌توانند سبب تشدید پس زدن غذا و اسید به مری و ایجاد رفلاکس شوند وریسک مری بارِت را افزایش دهند. باید عوارض این‌گونه داروها در بیماران مستعد در نظر گرفته شود.

نیتروزآمین ونیتریک اکسید:

نیتراتِ مصرفی درغذا، پس از جذب، یک چرخۀ روده‌ای بزاقی دارد و با غلظت 10 برابر سرم در بزاق غلیظ شده و ترشح می‌شود. بخشی از نیترات موجود در بزاق توسط میکروبهای دهان وحلق به نیتریت تبدیل می‌شود ونیتریت درمواجهه با اسید معده در کسری از ثانیه تبدیل به نیتریک اکسید شده و اگر این عمل بدلیل رفلاکس در مری اتفاق بیفتد، نیتریک اکسیدِ حاصل، جذبِ مخاط مری شده ومی‌تواند به ماده ژنتیکی سلولهای لایۀ بازال مخاط مری آسیب رسانده وزمینۀ جهش ژنتیکی را درآنها فراهم آورده وخطر بروز آدنو کارسینومای مری را افزایش دهد.

با توجه به آنکه وضعیت درازکش ریفلاکس را تشدید می‌کند، توصیه شده وعده شام کم حجم باشد و با زمان خواب 4 ساعت فاصله داشته باشد.(از راه زود شام خوردن نه از راه دیر خوابیدن!)

امیدواریم درک بهتر مکانیزمهای دخیل در سلامت و بیماری برای مخاطبان گرامی انگیزه برای تغییر سبک زندگی و الگوهای رفتاری سالم ایجاد کند و از این راه کیفیت زندگی را بهبود ببخشد.

نویسنده: دکترعلی فانی متخصص داخلی، دانشیار بازنشسته دانشگاه علوم پزشکی استان مرکزی

لطفا در نقل تمام یا بخشی از مطالب این وبسایت حتما لینک مستقیم و نام نویسنده را ذکر کنید.

ماهی، میوه و سبزی و آجیلهای تازه پیشگیری کننده از سرطان هستند.