آیا شما از نظر بهداشتی باسواد هستید؟ ازسلامت خود چه می‌دانید؟ تعریف سلامت و سواد بهداشتی چیست و شامل چه اجزائی است؟ برای فرزندانتان چه آرزو وبرنامه‌ای دارید؟ آیا سلامت ارزش سرمایه گذاری دارد؟

سواد بهداشتی چیست؟ منظورسواد خواندن ونوشتن یا شهرنشینی یا نظافت شخصی نیست، بلکه داشتن اطلاعات جامع بهداشتی و بکارگرفتن آنها در زندگی روزمره به منظورارتقاء «همه جانبۀ» کیفیت زندگی است.

سواد بهداشتی و جنبه‌های گوناگون آن حتی در دانشکده‌های پزشکی بطورکامل تدریس نمی‌شود! هر چند بکارگیری آن اساسی‌ترین مقوله برای داشتن یک زندگی سالم، پویا و برخورداراست. تحقیقات نشان داده که بیش از 60% مردم درکشورهای توسعه یافته سواد بهداشتی ناکافی دارند و برنامه مناسبی برای حفظ سلامت خود ندارند. برای درک مقولۀ سواد بهداشتی صبوری کنید وتا آخر مقاله همراه ما باشید.  

دریک خانواده، سلامتِ پدریا مادر، عادات و سرگرمی‌های آنها، نوع کار، درآمد خانواده و دانش آنها ازمقوله بهداشت چه تاثیری برسلامت کل خانواده دارد؟

جغرافیا و محیط زیست چه تاثیری برسلامت شما دارد؟

شما چه تاثیری بر محیط زیست دارید؟

سلامت یک پدیدۀ ثابت و بدون تغییر نیست، بلکه یک پدیدۀ زیستی پویا و دائماً درحال تغییر هست که تلاش مستمرمی‌طلبد که درحال تعادل حفظ شود.

در اساسنامۀ سازمان جهانی بهداشت که درسال 1948 برای اولین بار تعریف شد، سلامت، تنها نبودِ بيماری يا معلوليت نیست بلکه یک مفهوم کلی وشامل سلامت جسمی، روانی، اجتماعي وزیست محیطی است. البته تعریف سازمان بهداشت جهانی از سلامت به تدریج تغییر یافته واز طرف محققین تبصره‌هایی به آن اضافه شده است.

مفهوم سلامت روانی نيز از نظر سازمان بهداشت جهانی چيزی فراتر از نبودِ اختلال­های روانی است و شامل:

آرامش ذهنی، حسِ کارآمدی فردی، احساس استقلال و خودکفایی، احساس کفايت و شايستگی جسمی وروانی، توانایی برقراری ارتباط  با دیگران، خودشکوفايی استعدادها وتوانمندی‌های بالقوه، واکنش فکری و هيجانیِ  مناسب به محرکهای درونی وبیرونی است.

برپايه اظهارنظر کميسيون تخصصی سلامت «سازمان بهداشت جهانی» سال 2001، عوامل تعيين ­کننده روانی، اجتماعی واقتصادیِ سلامت، نزديک 85 درصد عوامل تأثيرگذار بر سلامت کلی فرد را تشکیل می‌دهند وغیرازعوامل زيستی و ژنتيکی هستند. یعنی شامل عوامل بیرونی ومحیطی هستند که توسط والدین، محیط اجتماعی، جغرافیا، فرهنگ وخود فرد بر جسم وروان او تحمیل می‌شوند و برونده آن، جنبه‌های گوناگون سلامت یا بیماری‌های ارگانیک (جسمی) وروانی است. درصورت نبود شاخص‌های مناسب سلامت، نهایتاً افرادِ بیمار، جامعۀ بیمار را می‌سازند.

هوبر «Machteld Huber» وهمکاران درمقاله ای در مجله بریتیش مدیکال ژورنال در سال 2011، تعریف سازمان بهداشت جهانی از سلامت را به پرسش می‌گیرند وآن‌را برای تبیین مشکلاتی که از نظربیماریهای مزمن وارتباط آنها با محیط زیست وجود دارد، کافی نمی‌دانند. بنابراین مفهوم سلامت با نظردانشمندان حوزۀ سلامت بسط  پیداکرده ومفاهیم جدیدی به آن اضافه شده است.  

عوامل عمدۀ تاثیر گذار برحوزۀ سلامت فردی و اجتماعی کدامند؟

1- سوء تغذیه (پرخوری، کم خوری وبد خوری )         

2- محدودیت فعالیت فیزیکی    

3- عدم رعایت بهداشت فردی  

4- بهداشت اجتماعی نامناسب  

5- دخانیات   

6- سوء مصرف مواد (کافئین، دارو، موادمخدر والکل)

7-آلودگی آب وهوا وخاک 

8- بهداشت محیط  نامناسب

9- قانون گریزی وعدم رعایت قانون توسط شهروندان

10- فاصله گرفتن از سنت های خوب 

11- فرهنگ جهانی سازی با شیوه نامناسب

12- ژنتیک وساختار زیست ملکولی فرد 

13-بیکاری وفقر   

14- فقر فرهنگی واجتماعی

ازعوامل فوق ژنتیک و ساختارزیستی مولکولی فرد، حدود 15% زمینۀ بار بیماریها را تشکیل می‌دهد وبقیه 13 مورد عواملی هستند که فرد، خانواده، روابط اقتصادی واجتماعی، گروههای سنی  ومدیریتهای خُرد وکلان جامعه در آن نقش دارند ومی‌توان با دخالت و برنامه ریزی علمی مدیران، مشارکت گروهی واجتماعی درآنها، زمینه تامین و برخورداری حداکثری آحاد جامعه از سلامت و تندرستی را فراهم آورد و سبب شادابی و رشد و توسعه جامعه گردید. در حال حاضر دوربینهای تلویزیون بسیاری از این مشکلات وعوارض فقر فرهنگی واجتماعی را پیش چشم ما به تصویر می‌کشند. نمونه آن همه‌گیری ایبولا در آفریقا، همه‌گیری زیکا (عامل تولد نوزادان ناقص الخلقه)، تداوم فلج اطفال و مقاومت در برابر واکسیناسیون درکشور‌های همسایه ما که زاده فقر فرهنگی، اجتماعی واقتصادی است. به وضوح دیده می‌شود که چگونه این عوامل جامعه بشری را درمعرض تهدید قرارمی‌دهند و ساختار و فرهنگ سلامت دریک جغرافیای دوردست به سرعت می‌تواند سلامت و زندگی ما را تحت تاثیر قرار دهد.

مطالعات علمی روشن ساخته است که بیشترین بار بیماری‌های مزمن در کل جهان مثل افزایش فشارخون، دیابت، چاقی، چربی خون بالا (سندروم متابولیک)، سکته قلبی و مغزی و.. با کم تحرکی، آلودگی هوا، روش تغذیه وسبک و فرهنگ زندگی مرتبط است .

برای اینکه درک بهتری از سلامت واجزاء آن داشته باشیم. ابعاد گوناگونی را که جان اَبُت محقق بهداشت سلامت طراحی کرده است، به نظرخوانندگان محترم می‌رسانیم تا برداشت بهتری از مقوله سلامت به‌دست آید.

جان آبت وهمکاران هفت گروه ازعوامل دخیل درحوزه سلامت را به صورت پرسش مطرح می‌کنند ومی‌پرسند آیا شما این هفت بُعد دخیل در سلامت خود را متوازن ساخته‌اید؟ نامبردگان این هفت بعد وفاکتور‌های دخیل در آنرا به صورت پرسشنامه مطرح می‌کنند تا ذهن خواننده فعال شده ودرک بهتری ازنقاط قوت وضعف خود در درک مفهوم سلامت وعوامل دخیل درآن پیدا کند وبتواند برای ارتقاء سطح سلامت خود، خانواده وجامعه برنامه ریزی ومشارکت نماید.

پرسشنامه عوامل هفتگانه دخیل درسلامت. دربرابر هرسوال گزینه‌ای را که نزدیکترین به شرایط شما است انتخاب کنید ودر پایایان با یک جمع بندی، درک بهتری ازنقاط قوت وضعف خود در رابطه با سلامت پیدا می‌کنید.

الف-سلامت اجتماعی روندی خلاق است که برای روابط سالم وپایدارتدوین می‌شود:

1. من همیشه برای حل چالش‌های اجتماعی‌ام ازگفتگوی رودرو وصادقانه استفاده می‌کنم.

2. -من بده بستان مساوی را درارتباطات ومشارکتم با افراد رعایت می‌کنم.

3. من صادقانه و مسوولانه با ارباب رجوع تعامل می‌کنم.

4. من منابع اقتصادیم را درجهت حل مشکلات اجتماعی بکارمی‌گیرم.

5. من ازارتباط اجتماعیِ بین بخشیِ پایدار حمایت می‌کنم.

ب-لازمه سلامت جسمی، داشتن بدن انعطاف پذیربا فعالیت فیزیکی مناسب است:

1. من حداقل روزی 30 دقیقه ورزش هوازی منظم انجام می‌دهم.

2. من غذا را متناسب با سن وفعالیت جسمانی‌ام مصرف می‌کنم وچربی کمتر از 20% ترکیب غذایم راتشکیل می‌دهد.

3. من روزانه 15 دقیقه ازتکنیک‌های آرام سازی برای کنترل استرس استفاده می‌کنم.

4. من ازهرگونه مواد اعتیادآور (کافئین، نیکوتین، الکل، اپیوم و…) و مصرف داروی روان گردان اجتناب می‌کنم.

5. من ازآسیب‌های جسمانی، بیماری‌های واگیروغیرواگیر پیشگیری می‌نمایم.

ج-سلامت احساس: پروسه خلاق و مداوم که سبب داشتن درک واقع بینانه ومثبت درمورد خود ولذت بردن از زندگی می‌شود.

1. من تشخیص می‌دهم که خالق احساساتم ومسئول آنها هستم.

2. من می‌توانم همه احساساتم ازجمله درد، خشم،غم، ترس ولذت را به صورت مدیریت شده و سالم بروزدهم.

3. من به عنوان یک انسان ارزش وجودی خودم را می‌پذیرم و تحسین می‌کنم.

4. من صرفاً از روی احساس، مسئولیت دیگران وموقعیت ها را نمی‌پذیرم.

5. من واقع بینانه محدودیت‌ها وتوانایی‌هایم را ارزیابی ‌می‌کنم وباآنها کنارمی‌آیم.

د-سلامت شغلی: کارباید با درآمد مناسب، توام بارضایتمندی، رشد و رفاه خود وجامعه باشد.

1. من شغلی را انتخاب می‌کنم که ازآن لذت ببرم وبا ارزش‌ها وسبک زندگیم سازگارباشد.

2. من مستمراً برای توسعه مهارتهایم مبتنی بر بازار کارتلاش می‌کنم.

3. من بین کار، تفریح و مسایل خانوادگی توازن برقرارمی‌کنم.

4. من درآمد مالی کافی دارم که پاسخ گوی نیازروزمره، پس‌انداز و ثبات اقتصادی آینده خود و خانواده‌ام هست.

5. شغل من به افراد و جامعه سود می‌رساند.

ه-سلامت عقل وهوش: فکرم را برای درک بهترو بیشتر از خود وجهان بکارمی‌گیرم.

1. من یادگیری را درطول زندگی مستمراً مد نظرقرارمی دهم ونظراتم را به پرسش می‌گیرم وبراساس دانش جدید تغییرمی دهم.

2. من به ایده‌های متفاوت گوش فرامی دهم وقضاوت‌هایم را درمورد مسایل اجتماعی، اخلاقی، سیاسی، نژادی، جنسیتی وفرهنگی مورد بازبینی مجدد قرار می‌دهم.

3. من ریسک پذیرم واشتباهاتم را می‌پذیرم وازافراد خبره وصاحب نظربرای اصلاح آنها استفاده می‌کنم.

4. من هنرهای خلاق، تئاتر، سینما، موسیقی و..را موردتحسین قرارمی‌دهم وبا آنها ارتباط برقرار می‌کنم.

5. من جویای فرصت‌هایی هستم که فکر ومهارت‌های مرا به چالش بکشد.

6. من جویای فرصت‌هایی هستم که فکر ومهارت‌های مرا به چالش بکشد.

و-سلامت رابطه انسان و زیست بوم

1. من به دنبال محدودکردن برداشت‌هایی که به پایداری طبیعت لطمه می‌زند، هستم.

2. من کمترمی‌خورم وازمصرف محصولاتی که مراحل تولید وانتقال آنها هزینه بروبی کیفیت هستند اجتناب می‌کنم.(مثال: پفک و چیپس، فست فود و محصولات فراوری شده و میوه‌های غیر فصلی)

3. من همآهنگ با طبیعت و جهان زندگی می‌کنم.

4. من اثرتخریبی انسان برمحیط را درک می‌کنم وسعی می‌کنم درمورد خودم وجامعه آنرا به حداقل برسانم.

5. من مسئولیت فردی واجتماعی برای خلق جامعه پایدار را می‌پذیرم.

ز-سلامت روح: در جستجوی هدف خلقت انسان و معنی ومفهوم زندگی است. روح باوری امکان می‌دهد بین باورها ورفتارها پیوستگی باشد.

1. من نسبت به مرگ وزندگی با دیده تحسین می‌نگرم وپیوستگی روح جهانی را با انسان درک می‌کنم.

2. من درک می‌کنم که راه‌های اخلاقی، معنوی، دینی وقانونی متنوعی برای آموزش اخلاقیات، قوانین پایه، خرد وهوشیاری بشروجود دارد.

3. من آموزه‌های معنویم را در زندگی روزمره خود، خانواده و جامعه‌ام بکارمی‌گیرم.

4. من به حقوق فردی، تنوع عقاید، نظرات وارتباطات احترام می‌گذارم.

5. من پیوستگی بین باورها، ارزش‌ها و رفتارم برقرار‌می‌کنم.

گرچه این پرسشنامه ادعای یک کار آماری دقیق را ندارد ولیکن پرکردن آن یک برداشت عینی به شما می‌دهد که چقدر به سلامت خود، خانواده، جامعه ومحیط زیستتان توجه دارید ونقاط قوت وضعف شما کجاست. دانشمندان حیطه سلامت معتقدند که باید علم و روش سالم زیستن (سواد بهداشتی) به آحاد مردم آموزش داده شود ودر برنامه‌های همه مقاطع آموزشی به صورت کاربردی گنجانده شود و وسایل ارتباط جمعی قویاً به آن بپردازند.

تغییر این عوامل و اصلاح آنها جز از طریق توسعه دانش، تغییرنگرش فردی وجمعی و نهایتاً بهبودعملکرد فردی و جمعی و انجام کار گروهی به منظور اصلاح رفتارهای غلط در جهت ارتقا سلامت جامعه امکان پذیر نمی‌باشد.

جامعه ما که اکنون با بحران همه جانبه درگیراست بیش ازهمه وقت نیاز به همدلی، مشارکت، کارفرهنگی و اجتماعی دارد و این باید ازدرون خانواده، کلنی‌های زیستی (مجتمع‌ها) محل کار و..شروع شود.

نویسنده: دکتر علی فانی-متخصص داخلی و دانشیار بازنشسته دانشگاه علوم پزشکی استان مرکزی