جغرافیا جبر نیست، درمان رومانتیسیزم سیاسی است!

در مدرسه زندگی فارسی با دوبله ویدیوهای آلن دو باتن تلاش کرده‌ایم جایگزینی معقول و منطقی برای عقاید رمانتیک و خیالپردازانه درباره روانشناسی، عشق و ازدواج و کار و اقتصاد و غیره معرفی کنیم. اما در سطحی بالاتر، رمانتیسیزم و آرمانگرایی، نمودی فلسفی و سیاسی پیدا می کند که به برداشت ما از کشورمان و مناسباتش با دنیا و نتیجتا حس شکست و حقارت یا پیروزی و افتخار منتهی می شود. درست به این دلیل بعید است خوشبختی فردی بدون درک معقول و غیر رمانتیک از سیاست حاصل گردد.

درک رمانتیک از سیاست باعث می شود چنانچه مسیر سیاسی ملت با انتظارات ما مطابقت نداشته باشد، نسبت به مردم کشور کینه کنیم! مردم را بی سواد و خرافی و حقیر و لایق هر چه رخ می دهد بدانیم. بهانه هایی بتراشیم از این قبیل که به اندازه کافی کتاب نمی خوانند یا دزد و سفله و دون همت و وطن فروش و خائن اند. ممکن است به فرهنگ و دین ونژاد خود بدبین شویم. در شکل افراطی ممکن است برای ملتی آرزوی مرگ و تجزیه کنیم با این توهم که بازآرایی سیاسی، شرایط را به شکلی معجزه آسا تغییر دهد.

ترجمه تفکر رمانتیک در عرصه سیاست این بوده است که سرنوشت سیاسی ملتها را گروگان تصمیمات درست و نادرست رهبران در مقطعی خاص، یا حاصل نحله های دینی و فلسفی یا حتی بخت و اقبال تصور می کنیم، غافل از آن که دانشی وجود دارد به نام جغرافیای سیاسی که رفتار سیاسی ملتها را در بازه های زمانی طولانی و بدون توجه به مدل سیاسی و اقتصادیِ رسمی و اظهار شدۀ این کشورها یا نام رهبران آنها بررسی می کند. در دانش جغرافیای سیاسی واژه‌ای که زیاد به گوش می خورد «ذهنیت ژئوپولیتیک یک کشور است»: به جای آنکه بر روحیات و تصمیمات یک رهبریا کلیشه های یک «ایسم» یا دوگانه استبداد و دموکراسی تمرکز کنیم، رفتار سیاسی یک ملت را با نگاه به فرصتها و تهدیدهای جغرافیایی در دراز مدت ارزیابی می کنیم.

اولین بار وقتی چهار سال پیش با دانش جغرافیای سیاسی آشنا شدم، از این حیرت کردم که رسانه ها تقریبا (هیچ رسانه‌ای در هیچ کشوری) حرفی در این باره نمی زنند. حداکثرِ کنکاش درباره علت شناسی وقایع سیاسی، از منافع اقتصادی (نفت و گاز) و نظامی فراتر نمی رود. شبیه این است که در جهانِ پس از کشف میکروب و قوانین جاذبه، طوری زندگی کنیم که انگار این اکتشافات رخ نداده و به روی خودمان نیاوریم. چه چیزی باعث شده این دانش روشنگر به گفتمان عمومی راه پیدا نکند؟ اگر بخواهیم به تئوری توطئه متوسل نشویم، تنها دو دلیل برای آن می توانیم تصور کنیم:

1-اولین باری که واژه «جغرافیا» را با «جبر» پیوند زدند خیانت بزرگی به این علم کردند. آنهایی که خاورمیانه را «چاهک دنیا» اسم گذاشته‌اند و واژه «جهان سوم» را بکار می برند، تلویحا دارند از جغرافیا برداشت جبرگرایانه می کنند. اما هیچ جغرافیایی فرصت مطلق یا تهدید مطلق نیست. البته اگر از ماهی انتظار داشته باشید که از درخت بالا برود، همواره ناامید می شوید! اما در این صورت مشکل از انتظار شماست نه از ماهی. درک علت پدیده ها باید منجر به آزادی بیشتر شود نه افسردگی و جبر. وقتی میکروب را کشف کردیم، نام «جبر میکروبیولوژیک» بر آن نگذاشتیم. نیوتون نام قوانین خود را «جبر ترمودینامیک» نگذاشت. جغرافیای ایران هم مانند هر کشور دیگری، مجموعه‌ای از فرصتها و تهدیدها را می آفریند که انتظار بازی در خلاف جهت آن تنها به سرخوردگی و کینه منتهی می شود. قدم اول آن است که درک کنیم جغرافیا جبر نیست و هیچ کشوری شبیه کشور دیگر نیست حتی اگر همسایه باشند.

2-ادبیات، رسانه‌ها، ژورنالیزم و مدارس فیلمسازی، رسماً آموزش می دهند که «داستان و روایت باید شخصی باشد تا مخاطب را جذب کند»: اگر در مورد جنگ جهانی فیلم می سازی و خبر تهیه می کنی، باید به خلقیات و عادات هیتلر و استالین و چرچیل و پوتین نقب بزنی. اگر تاریخ می نویسی، باید تحقیق کنی که زنِ سوگلی فلان سلطان که بوده است یا عقده و ترس‌های کودکی فلان ژنرال در فلان نبرد چه بوده است. متاسفانه جغرافیای سیاسی به هیچ وجه شخصی نیست همان گونه که هیچ علمی شخصی نیست و بنابرابن در شکل خالص و بدون چاشنی، برای عده‌ زیادی هیجان انگیز و قابل هضم نیست. وقایع جنگ جهانی به سلیقه چرچیل در انتخاب سیگار برگ یا روح هنرمند هیتلر هیچ ربطی نداشته است. اگر جای این افراد کسان دیگری می نشاندید، جنگ جهانی به احتمال بسیار قوی با چند سال پس و پیش اتفاق می افتاد و چه بسا به همین نتیجه می رسید. بیان این مساله عمیقاً باعث وحشت عده ای از دلبستگان علوم انسانی می شود.

وقتی حمله ملخها در فصلی از سال در یک جغرافیا و به دنبال بارندگی های وسیع و پیش بینی نشده اتفاق می افتد، هیچ کس این مساله را به درایت یا شقاوت سرکردۀ ملخها نسبت نمی دهد، نمی خواهد نام و زندگینامه او را بداند و با «ملخ اعظم» مصاحبه نمی کند. اما در مورد انسان اجازه چنین اظهار نظری به شما نمی دهند.   انسان خود را تافته جدابافته از سرزمین و اقلیمی می‌داند که در آن زندگی می کند. دیرزمانی است که فلسفه از قلمروی زیست شناسی و فیزیک پا پس کشیده است اما هنوز در سیاست احساس راحتی می کند و جولان می دهد. البته  فلسفه دل‌مشغولی جانهای متعالی و ابزار وسعت بخشیدن به افق دید است اما متاسفانه کمکی به درک سیاست عملی نمی کند. حتی اقتصاد تابعی از جغرافیاست و تحمیل یک مدل اقتصادی به جغرافیایی که آن را نمی پذیرد، بدترین شکل سوءتفاهم درباره سیاست است.

با نیت معرفی دانش جغرافیای سیاسی، دوبله سلسله ای از ویدیوها را شروع کرده‌ام. ممکن است این دیدگاه در کسانی که با مطالعه فلسفه و اقتصاد به نظری سفت و صلب درباره سیاست رسیده‌اند، باعث جبهه گیری می شود. کسانی می توانند برای این دانش جا باز کنند که بیشتر مشاهده کننده و مطالعه کننده تاریخ بوده‌اند تا قضاوت کننده. اینها همیشه از خود پرسیده‌اند چرا یونان به دموکراسی رسید و ایران نه؟ چرا سه روسیه تزاری، کمونیستی و فدراتیو، همه تمرکز گرا مانده اند و در مقابل پادشاهی های انگلستان و اسکاندیناوی و ژاپن با حفظ نام سلطنت، شهرت دموکراتیک پیدا کرده‌اند. غرب در شرق (ژاپن و استرالیاو کره جنوبی) چه می کند؟ شرق در غرب (کوبا و ونزوئلا و دیگران) چه می کند؟ و سوالاتی از این قبیل…

درک جغرافیای سیاسی (برای زن و مرد) در ردیف بهداشت فردی، از ملزومات یک زندگی سالم و بدون سرخوردگی است که قطعاً نسبت به فلسفه و روانشناسی و حتی اقتصاد اولویت دارد.

دکتر ایمان فانی

جغرافیای سیاسی