آسان است بزرگ شدن با این فکر که احساسات می‌توانند راهنمای قابل اعتمادی برای ما و اطرافیانمان باشند. به این تز خوش‌بینانه می‌توانیم بگوییم نظریۀ جام آینه‌گون. یعنی انگار داریم به دنیا از ورای یک شیشۀ شفاف و بی‌خط‌وخش نگاه می‌کنیم. اما سنتی در فلسفه هست که هشدار می‌دهد حقیقت پیچیده‌تر از این‌هاست.

مکتبی به نام تشکیک و دیرباوری در یونان باستان در قرن سوم پیش از میلاد، می‌گفت که خیلی از برداشت‌های حسی ظاهراً سفت و سختمان را نمی‌توانیم صحیح فرض کنیم، بلکه باید احساسات را تسلیم روند رمزگشایی و ساماندهی کنیم. این جام، آینه‌گون نیست، پُر از خط‌وخش و نقطۀ کور و اعوجاج است. پس خِرد برای شکاک‌ها در این است که مدام گوش‌به‌زنگ باشند و تن به این سوءتفاهم ندهند که به برداشت اول و احساسشان اعتماد کنند.

یک مثال کوچکِ اثر مخدوش‌کنندۀ ذهن که یونانی‌ها از آن در حیرت بودند، پدیده‌ای است که با فروکردن یک تکه چوب در آب رخ می‌دهد. بلافاصله به نظر می‌آید که چوب در نقطۀ تماس با سطح آب شکسته است، ولی اگر چوب را درآوریم می‌بینیم که سالم است. شکاکین این مثال را دریچه‌ای دیدند به حقیقتی عظیم؛ اینکه حواس خطاکارند. امور اغلب آن‌طور نیستند که به چشم می‌آیند. شک در اندیشه‌ها نیروی پیشران دانش امروزی شد.

در نیمۀ قرن شانزدهم، کوپرنیک فیلسوف و ستاره‌شناس لهستانی نشان داد که خورشید به دور زمین نمی‌گردد؛ حالا مهم نیست حواس ما برای هزاران سال به ما چه می‌گفتند. منطق چیز دیگری می‌گوید. ولی شکاک‌ها فقط به خطاهای حواس در ستاره‌شناسی علاقه‌مند نبودند. حیرت‌زده بودند از خطاپذیری ما در زندگی‌های شخصی‌مان، وقتی تحت تأثیر عواطف هستیم. مثلاً حواس اغلب گرفتار خُلق و حس و حال لحظه‌ای هستند. یک جور آب و هوای عاطفی که افق ذهن را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. معمولاً نمی‌دانیم این خُلق و حالمان از کجا آمده و کی برطرف می‌شود. حتی خبر نداریم که اصلاً وجود دارد. ولی همین خُلق و حال است که سرنوشت عقایدمان را تعیین می‌کند. در یک مود ممکن است خودمان را خوشبخت بدانیم، با یک آیندۀ روشن و حس حق‌شناسی نسبت به اطرافیان. و چند ساعت بعد در یک حال دیگر بی‌اینکه دنیای بیرون تغییر کرده باشد، ممکن است دربارۀ همه‌چیز تجدید نظر کنیم. بخش بد داستان این است که اصلاً متوجه نیستیم که تحت تأثیر یک خُلق خاص هستیم. فقط حس می‌کنیم که دوستانمان که تا دیروز دوستشان داشتیم، دیگر خوب نیستند. یا شغلمان که نفع زیادی برایمان داشته، بیهوده است.

خستگی یک عامل خاص و مهم است که در سکوت و خفا قضاوتمان را مختل می‌کند. شکاک قرن نوزدهمی، نیچه، گفت وقتی خسته‌ایم افکاری که فکر می‌کنیم مدت‌ها قبل شکستشان داده‌ایم به ما حمله‌ور می‌شوند. خیلی مهم است ولی خیلی هم نادر و سخت است که تشخیص بدهیم خستگی دیدگاه ما را تغییر داده و نه حقایق عینی در دنیا. بیشتر دلمان می‌خواهد نتیجه بگیریم که ناگهان از بشریت بیزار شده‌ایم ولی واقعیت این است که نیاز فوری به خواب داریم. شهوت هم می‌تواند قضاوت را به‌هم بزند. در یک آدم غریبه مهربانی و لطفی را می‌بینیم که باعث می‌شود فکر کنیم می‌تواند جایگزین همسرمان بشود. واقعیت این است که این احتمالاً فقط یک پروفایل اغواکننده است و نه چیزی بیش از این. فیلسوف شکاک آلمانی، شوپنهاور، می‌گوید بلافاصله بعد از ارضای جنسی، صدای قهقهۀ ابلیس را می‌توان شنید.

درک اینکه ذهنمان چقدر عیب و ایراد دارد، زیربنای شکاکیت عاطفی و احساسی را تشکیل می‌دهد؛ مهارت آگاهی از قدرت تأثیر گمراه‌کنندۀ احساسات روی قضاوتمان. فلاسفۀ یونان باستان که آسیب‌پذیری‌های ذهن را بررسی کرده بودند، توصیه کردند باید یاد بگیریم موضعی اتخاذ کنیم به نام اپوکی که می‌توان به خویشتنداری یا تعلیقِ قضاوت ترجمه‌اش کرد. با آگاهی از میل به خطا، دیگر در تصمیم‌ها عجله نمی‌کنیم. در مقاطع مختلف زمان بازبینی‌شان می‌کنیم. به‌ویژه باید متوجه اثر هیجانات جنسی و خستگی روی شکل‌گیری تصمیماتمان باشیم.

به دلایل تاریخی ما مزایای شکاکیت عاطفی را به رسمیت نشناخته‌ایم. جنبش رمانتیک قرن نوزدهم این عقیدۀ فریب‌دهنده و فاجعه‌بار را برایمان به ارث گذاشته است که احساسمان ما را به حقیقت رهنمون می‌شود. ولی اگر گاهی به احساسمان گوش نکنیم، در مقابله با مشکلات ذهنی‌مان موفق‌تریم. به‌جای آن باید صبر کنیم تا حس‌های غیرمفید بگذرند و رد بشوند. باید قبول کنیم که ما فقط مادۀ بیولوژیک غلیظی هستیم که از ورای یک شیشۀ مات و کثیف به واقعیت نگاه می‌کنیم. بنابراین باید مدام قضاوتمان را تعلیق کنیم، تکانه‌ها را تعدیل کنیم، مواظب غذایمان باشیم و سعی کنیم زودتر بخوابیم.

ترجمه: دکتر ایمان فانی

ویراستار: الهام نوبخت