اهمیت تنوع زیستی در ثبات اکوسیستم

ثبات یک اکوسیستم یا زیست‌بوم به عوامل متعددی بستگی دارد که تنوع زیستی یا بایودایورسیتی Biodiversity از مهمترین آنهاست.

زیست‌بوم‌های متنوع، زنده و پویای سیارۀ ما، شاید دائمی و پایدار به نظر بیایند اما در واقع مستعد فروپاشی‌اند. جنگل‌ها می‌توانند بیابان شوند و تپه‌های مرجانی می‌توانند تبدیل شوند به صخره‌های مرده و بی‌جان و این نیازی به رویدادهای آخرالزمانی مانند آتشفشان و شهاب‌سنگ ندارد. چه چیزی یک زیست‌بوم یا اکوسیستم را در مقابل تغییر مقاوم می‌کند و یک زیست‌بوم دیگر را ضعیف می‌کند؟ پاسخ تا حد زیادی در مفهوم تنوع زیستی یا بایو دایورسیتی (Biodiversity) است. تنوع زیستی از درهم‌تنیدگیِ سه عامل به وجود می‌آید:

تنوع اکوسیستم‌ها

تنوع گونه‌ها

و تنوع ژنتیکی

هر چه درهم‌تنیدگی این سه بیشتر باشد، سیستم متراکم‌تر و مقاوم‌تر و انعطاف‌پذیرتر می‌شود. به جنگل‌های بارانی آمازون فکر کنید؛ نمونه‌ای از حداکثر تنوع زیستی. چون اکوسیستم پیچیده‌ای دارد، تنوع گونه‌ها زیاد و خزانۀ ژنی هم متنوع است. مثلاً این درخت تاک لیانا از کف جنگل به درخت‌ها می‌پیچد و بالا می‌رود. با شاخ و برگ درخت‌ها یکی می‌شود و ساقه‌های کلفت چوبی دارد که از درخت‌های بلند پشتیبانی می‌کند. به پشتوانۀ این تاک درخت‌ها دانه، میوه و برگ برای گیاهخوارهایی مثل تاپیر و آگوتی فراهم می‌کنند. این‌ها هم دانه‌ها را در جنگل پراکنده می‌کنند. فضولات و بقایا نصیب میلیون‌ها حشره می‌شود که مواد مغذی را به شکل یک خاک غنی بازیافت می‌کنند.

جنگل بارانی یک سیستم پیچیدۀ متشکل از بی‌شمار سیستم‌های کوچک‌تر است که هر کدام پُر است از گونه‌های متصل و مرتبط. هر حلقۀ زنجیر به حلقۀ مجاور ثبات می‌دهد و این تافتۀ زیستی را مستحکم می‌کند. این بافت به نوبۀ خودش با تنوع ژنتیکی درون گونه‌ها تقویت می‌شود که قدرت انطباق با تغییر را به دنبال دارد. گونه‌های کم‌تنوع به خاطر انزوا یا جمعیت محدود، نسبت به نوسانات حاصل از تغییرات اقلیمی، بیماری یا تکه‌تکه شدن محیط زندگی در اثر ایجاد مزرعه یا جاده و غیره به شدت آسیب‌پذیرترند.

هر وقت یک گونه به خاطر ضعف خزانۀ ژنی ناپدید می‌شود، یک گره از این بافتنی باز می‌شود و نخ این پارچه در می‌رود. آیا اگر یک گونه را از جنگل بارانی بگیریم، سیستم متلاشی می‌شود؟ شاید نه. حجم جمعیت، تنوع ژنتیکی و پیچیدگی اکوسیستم چنان تنوع زیستی غنی ایجاد کرده است که فقدان یک گونه در جنگل بارانی باعث فروپاشی نمی‌شود. جنگل تاب می‌آورد و از تغییر سربلند بیرون می‌آید ولی همۀ موارد این‌طور نیست. در بعضی اکوسیستم‌ها با زدن تنها یک مهرۀ مهم، کل سیستم فرو می‌ریزد. مثلاً تپه‌های مرجانی. بسیاری از ارگانیسم‌ها به مرجان‌ها وابسته‌اند که موارد کلیدی محیط زندگی، پناهگاه و مکان تولید مثل را برای هزاران گونه ماهی، سخت‌پوست و نرم‌تن فراهم می‌کنند. مرجان‌ها همین‌طور وابستگی دوجانبه با قارچ‌ها و باکتری‌ها ایجاد می‌کنند. تپه‌های مرجانی مثل یک‌ دستگاه بافندگی می‌مانند برای بافتن یک تنوع زیستی متراکم. این، مرجان را به یک ارگانیسم بنیادی تبدیل می‌کند که دیگران برای بقا به آن وابسته‌اند. چه اتفاقی می‌افتد وقتی روش‌های ویرانگر ماهی‌گیری، زباله و اسیدی شدن آب اقیانوس، تپه‌های مرجانی را ضعیف می‌کند یا کلاً می‌کُشد؟ همان چیزی که فکر می‌کنید رخ می‌دهد؛ مرگ این گونۀ کلیدی همه وابسته‌ها را به نابودی می‌کشد و همۀ تار و پود اکوسیستم مرجانی را تهدید می‌کند.

اکوسیستم، گونه‌ها و تنوع زیستی همراه با هم پارچۀ بافت متراکم و پیچیدۀ تنوع زیستی را به وجود می‌آورند که برای زنده ماندن ارگانیسم‌ها حیاتی‌اند. انسان هم در دل همین بافت قرار می‌گیرد. وقتی چند تار ساده از دست می‌روند سلامت ما تهدید می‌شود و اگر نخ‌های زیادی از تار و پود باز بشود، خطر در حد متلاشی شدن همه چیز است. اتفاقات آینده قابل پیش‌بینی نیست ولی تنوع زیستی مثل بیمۀ عمر و سیستم امنیتی برای بقای گونۀ خود ماست.

ترجمه: دکتر ایمان فانی

ویراستار: الهام نوبخت

منبع: کانال یوتیوب Ted-Ed

مطالب مرتبط:

مساله گونه‌های مهاجم

بررسی سرنوشت پندمی با نگاه میان‌رشته‌ای